Καθηγητής Γιάννης Πανούσης






Ενεργοποιήστε την Javascript για να συνεχίσετε!

Από την πολιτική εξουσία στην οργανωμένη διαφθορά



Άρθρο στον δικτυακό τόπο neasimfonia.gr Νέο παράθυρο, 14/04/2012

1. Μολονότι η διαφθορά εντά ήματα του Κράτους» (state crimes), αφού πέραν της κατάχρησης εξουσίας συμ–περιλαμβάνει τον πελατειασμό (clientelism) και τον νεο–πατρογονισμό (neo–patrimonalism), για πολλούς πολιτικούς θεωρείται «εργαλείο της δημοκρατικής λειτουργίας» και για μερικούς «οργανωτική κλεπτοκρατία». Κοινή θεώρηση:Το Κράτος είναι ιδιοκτησία μιας ελίτ η οποία το (δια)χειρίζεται κατά βούληση (κομματική, παρεϊκή, οικογενειακή).

Οι συνεργοί της πολιτικής εξουσίας, αποδεσμευμένοι από τον (όποιο) έλεγχο και τις (όποιες) κυρώσεις και λαμβάνοντας (το όποιο) ρίσκο για το προσδοκώμενο κέρδος διαμορφώνουν συλλογικά δίκτυα διαφθοράς (μέρος των οποίων είναι και οι μηχανισμοί συγ–κάλυψης). Το δίλημμα δεν τίθεται «ως προς τί είναι νόμιμο» ή «ηθικό» αλλά «ως προς τί μπορούσε να κάνουμε ατιμωρητί» ή ακόμα και «ποια μορφή διαφθοράς είναι αποδεκτή από την πλειοψηφία της κοινωνίας» ώστε ασκώντας την να αισθανόμαστε καλυπτόμενοι ή δικαιωνόμενοι από τη λαϊκή επιδοκιμασία.

Οι «επικλήσεις νομιμότητας» δεν πείθουν και βέβαια δεν απαντούν στα ερωτήματα: γιατί, για ποιόν; Αφορά παράνομες ανταλλαγές πλούτου και εξουσίας ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις ή συμμετέχουν σ’ αυτή τη διαδικασία και οι μικρομεσαίοι; Η «εκλαΐκευση της διαφθοράς», δηλαδή η γενίκευσή της σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, αποτελεί τμήμα ενός «φιλελευθερισμού –στάχτη στα μάτια», ο οποίος προτείνει ένα μοντέλο πελατειασμού βασιζόμενου σε μια «συνενοχή εγκαρδιότητας» (complicité cordiale) που καταλήγει στην κοινωνική συνοχή και την εθνική συμφιλίωση; Εξού και η συχνή «απαξίωση» των καταγγελιών;

2. Οι «εσωτερικές διακρίσεις» της διαφθοράς ίσως να βοηθάνε στις οριοθετήσεις. Η μαύρη διαφθορά (black corruption) την οποία καταδικάζει απερίφραστα η κοινή γνώμη, η λευκή διαφθορά (white corruption) που ανέχεται η κοινή γνώμη και η γκρίζα διαφθορά (grey corruption) με την οποία άλλοι συμφωνούν κι άλλοι όχι συνιστούν ορισμένες μορφές που όμως δεν έχουν τον ίδιο αντίκτυπο σε κάθε χώρα ή και σε κάθε νομικό σύστημα. Οι πρακτικές, το περιβάλλον και το κοινωνικό status των δραστών επηρεάζουν ευθέως τις αξιολογήσεις/ κρίσεις.

Σ’ ένα ανομικό πλαίσιο «όπου όλα επιτρέπονται» η διαφθορά χάνεται και προβάλλεται μόνο μια κοινωνική αναπαράστασή της όχι αναγκαστικά αυθεντική. Η διαφθορά από παράβαση (transgression) μετατρέπεται σε συναλλαγή (transaction), σε θεσμό αναγκαίο για την φιλελεύθερη οικονομία, την ανάπτυξη, την παγκοσμιοποίηση.

Δημοκρατίες, δικτατορίες, ανεπτυγμένα και υπανάπτυκτα κράτη, πλούσιοι, φτωχοί λαοί, φυλές, έθνη και πολιτικά συστήματα χρησιμοποιούν τα πελατειακά δίκτυα και το lobbying για ν’ αποκτήσουν παράνομα οφέλη.

Η διαφθορά της εγγύτητας (corruption de proximité) που στοχεύει στην ενδυνάμωση του κοινωνικού status της ομάδας στην οποία ανήκει ο δράστης (και κατ’ επέκταση στην αποδυνάμωση των αντίπαλων ομάδων) διαφέρει σημαντικά από την αγοραία διαφθορά (corruption marchande) όπου προέχει το ατομικό/ ιδιωτικό συμφέρον. Η πρώτη δημιουργεί μια «συγγενική» πελατεία μέσα στο πλαίσιο μιας ηθικής οικονομίας (économie morale) αλλά και πολιτικής ισχύος της ομάδας, ενώ η δεύτερη αναφέρεται στον πλούτο που διακινείται άνομα ή παράνομα. Αυτές οι δύο μορφές διαφθοράς συνυπάρχουν αρμονικά στις σύγχρονες κοινωνίες.
Η μικρή διαφθορά συμβάλλει στην κοινωνική ένταξη αποκλεισμένων ομάδων, άρα συμβάλλει στην κοινωνική δικαιοσύνη (με την τεχνητή αυτή αναδιανομή).

Αντίθετα η διαφθορά των big men συνδέεται με μονοπώλια συμφερόντων. Και οι δύο όμως αυτές μορφές μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο όλους τους θεσμούς της δημοκρατίας. Η πελατειακή σχέση, η προσωποποίηση της πολιτικής, η δομική σύγχυση Κράτους και Κοινωνίας καλλιεργούν τη διαφθορά. Το πελατειακό «παρακράτος» χρησιμοποιεί τη διαφθορά τόσο εναντίον του πολίτη όσο και εναντίον των πολιτικών αντιπάλων (σκάνδαλα, μίζες κ.λπ.). Η κατάχρηση εξουσίας και εμπιστοσύνης για ίδιον όφελος έρχεται σ’ ευθεία σύγκρουση με το δημοκρατικό ιδεώδες για «κοινό αγαθό» και «δημόσιο συμφέρον». Από την άλλη αποτελεί «μια μυστική μορφή κοινωνικής ανταλλαγής» (social exchange), μια συμπαιγνία (collusion) μεταξύ του πολιτικού και του οικονομικού παράγοντα «προς όφελος της ανάπτυξης» με συνέπεια να εκλαμβάνεται –με την πάροδο του χρόνου– ως φυσιολογική πρακτική (normal practice).

Αν σ’ αυτή τη διάσταση προσθέσουμε και τη διεθνή διαφθορά, η οποία διευκολύνει την παγκοσμιοποίηση ξεπερνώντας ακόμα και τα εθνικά συμφέροντα, τότε συνειδητοποιούμε το μέγεθος του προβλήματος.

3. Η πολιτική μηχανή (political machine) προϋποθέτει μια μη–ιδεολογική οργάνωση που ενδιαφέρεται για τα οφέλη των μελών της και συνδέεται ευθέως με τη διαφθορά. Ο άτυπος χαρακτήρας της «μηχανής» επιτρέπει σχέσεις ανταλλαγών και εξυπηρετήσεων, καιροσκοπικού κατά βάση χαρακτήρα.

Ο αυστηρός έλεγχος των μελών και η αφοσίωση στον boss συνιστούν αναπόσπαστα μέρη του συστήματος, το οποίο εκμεταλλεύεται την κοινωνική διάσπαση και αποδιοργάνωση, τη φτώχια και τον αποκλεισμό.

Οι εμφανείς και λανθάνουσες λειτουργίες της πολιτικής μηχανής προσομοιάζουν με αυτές της εξουσίας, αφού έχουν ως κοινά χαρακτηριστικά την κάθετη οργάνωση, την πελατειακή σχέση, τα προνόμια (ιδίως σε αποκλεισμένους από το κρατούν σύστημα).

Διαμορφώνεται δηλαδή ένα παράλληλο δίκτυο (παρα)εξουσίας που προσφέρει υπηρεσίες σ’ αυτούς που δεν μπορούν να τις έχουν από τις επίσημες δομές. Ταυτόχρονα η πολιτική μηχανή συνδέεται τόσο με το οικονομικό έγκλημα όσο και με τα οργανωμένα εγκληματικά συνδικάτα.

Τα τελούμενα «εγκλήματα των ισχυρών» δεν θα μπορούσαν να διαπραχθούν αν η πολιτική δεν ασκείτο (και) παράνομα, αν η ανομία δεν είχε κατακλύσει τους κομματικούς μηχανισμούς κι αν η διαπλοκή δεν «νομιμοποιούσε» τόσο τη νομιμοφανή όσο και την παράνομη δραστηριότητα των διαφόρων boss.

Ως εργαλείο μιας έκνομης extra–επίσημης δημοκρατίας η πολιτική μηχανή μοιάζει να «εξανθρωπίζει» και να «προσωποποιεί» τη συνδρομή και την υποστήριξη όσων έχουν χρεία και με βάση επινοήσεις ή κατασκευές του τύπου «έντιμος και ανέντιμος χρηματισμός» δημιουργεί νέες συγχύσεις.

Διαφθορά και παρασιτισμός, διαφθορά και ανασφάλεια, διαφθορά και ανίσχυρο Κράτος, διαφθορά και λειτουργία τραπεζικού συστήματος, διαφθορά και αστική ηθική, διαφθορά και ανθρώπινα δικαιώματα, διαφθορά και βία, όλες αυτές οι πτυχές της διαφθοράς φαίνεται πως συγκρούονται ή αντιπαρατίθενται στο «κοινό περί διαφθοράς αίσθημα», δηλαδή στην ανεκτή από την κοινωνία διαφθορά.

Η διαφθορά ως «παγκόσμιο καρκίνωμα» αλλά όχι ως «πεπρωμένο» πρέπει ν’ αντιμετωπισθεί ταυτόχρονα από την πολιτική εξουσία, την κοινωνία των πολιτών και τη Δικαιοσύνη. Μολονότι είναι αδύνατη η στατιστική/ ποσοτική απεικόνιση του εύρους της διαφθοράς (και των «διεφθαρμένων») και η κατασκευή ενός «δείκτη» κρίσιμος παράγοντας διαχείρισης είναι η κατανόηση του τρόπου που συνάπτεται μια «συμφωνία διαφθοράς» (pacte de corruption). Η χρησιμοποίηση των αξιωμάτων (και συναφών αρμοδιοτήτων) για την απόκτηση προσωπικού οφέλους, η παραβίαση των κανόνων που αντιτίθενται στην επιρροή των ιδιωτικών ενδιαφερόντων πάνω στη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων συγκροτούν τη βάση της διαφθοράς.

Η γραφειοκρατία, ο εκσυγχρονισμός, η ανάπτυξη, όλες οι πτυχές της σύγχρονης δημοκρατίας έχουν ανοίξει την πόρτα σε μια διαφθορά που αλλάζει όνομα και περιεχόμενο κατά περίοδο και περίσταση χωρίς να μπορεί ν’ αποκτήσει έναν γενικά αποδεκτό ορισμό – πλαίσιο.

Πολλές φορές όμως διαπιστώνουμε «αντιστροφή» των ρόλων (inversion de rôles) με συνέπεια να καθίσταται δύσκολη η χρηστή διοίκηση και η λογοδοσία και να δημιουργείται «ένα Κράτος μέσα στο Κράτος». Από την «διακίνηση επιρροής» (traffic d’ influence) ή τις «διευκολύνσεις» (paiement de “facilitation”) μέχρι την πολιτική διαφθορά και την καταπάτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου η απόσταση δεν είναι μεγάλη. Το ίδιο ισχύει για την «νομοθετική ή διοικητική διαφθορά» η οποία σηματοδοτεί τη διαπλοκή της πολιτικής με τους οικονομικούς παράγοντες. Οποιοδήποτε χορηγούμενο προνόμιο στην πραγματικότητα λειτουργεί όχι μόνο σε βάρος της ισότητας αλλά και υπέρ της περαιτέρω εξασθένισης των ήδη ανίσχυρων.

Γι’ αυτό –πέραν της νομοθεσίας– χρειάζεται μια μακρόπνοη πολιτική αντι–διαφθοράς. Η δυναμική της διαφθοράς (Διαφθορά = Μονοπώλιο εξουσίας + Εχεμύθεια – Λογοδοσία) καθορίζει και τη στρατηγική της αντι–διαφθοράς (μείωση μονοπωλίων και διοικητικής συνενοχής και αύξηση ελέγχου).

Οι περίοδοι αδιάφθορης δημόσιας ζωής είναι σπάνιες. Το ύψος/ μέγεθος όμως της διαφθοράς σε μια χώρα εξαρτάται ευθέως από τη σχέση (ισχύος) Δημοκρατίας και Κεφαλαίου αλλά και από την εσωτερική λειτουργία (θεσμών, συνηθειών, κουλτούρας κ.λπ.) κάθε Κράτους. Υπάρχει η λειτουργική (functional) διαφθορά (π.χ. φακελάκι στο γιατρό για να προσφέρει υψηλής ποιότητας νοσηλευτικές υπηρεσίες) και η δυσλειτουργική διαφθορά (π.χ. αναξιοκρατία, ανισότητα, ανομία) που εναλάσσονται ανάλογα με τις δομές.

Δομική (αντικειμενική) ή συμβολική (υποκειμενική) η διαφθορά καταλύει τις έννοιες της διαφάνειας, της εντιμότητας, της δικαιοσύνης και εντέλει της λαϊκής κυριαρχίας. Γι’ αυτό είναι αναγκαία η ταυτόχρονη δράση της νομικής καταστολής και της κοινωνικής πρόληψης (μέρος της οποίας αποτελεί η ακύρωση της οικονομικής και πολιτικής συμπαιγνίας της ελίτ). Στον άτυπο, υπόγειο, μυστικό δρόμο της διαφθοράς/ διαπλοκής μόνο με την ορατότητα του δημοκρατικού ελέγχου μπορούμε ν’ απαντήσουμε.

4. Σ’ εθνικό επίπεδο συχνά ισχυριζόμαστε ότι η πάταξη της διαφθοράς μπορεί σε οριακό σημείο να σημάνει την πτώση του ίδιου του καθεστώτος, του συστήματος εξουσίας. Γι’ αυτό και ποτέ τα πράγματα δεν φθάνουν μέχρι εκεί και το ζήτημα περιορίζεται στην αντιμετώπιση των συνεπειών της διαφθοράς.

Σε διεθνές όμως επίπεδο η διαφθορά δεν σχετίζεται με τ’ (αθώα;) αθέατα θύματά της ή με την απόρριψη ενός (υπαρκτού;) κοινού καλού της ανθρωπότητας, αλλά με τη διαμόρφωση κι εμπέδωση ενός shadow state της Μαφίας που (σε συνεργασία με Κράτη και πολιτικούς) κατευθύνει και ελέγχει την ανάπτυξη, την ευημερία, τη Δημοκρατία των λαών όλου (σχεδόν) του πλανήτη.

Άρα το δίλημμα δεν είναι Διαφθορά ή Αντιδιαφθορά, αλλά Εξάρτηση ή Ανεξαρτησία από κάθε μορφής μη–δημοκρατικά νομιμοποιημένων και διαφανώς λειτουργούντων μηχανισμών (παρα)εξουσίας.

Κανένα κομματικό συμφέρον και καμία ασφάλεια του συστήματος δεν δικαιολογούν τη λευκή σιωπή των οπαδών, την γκρίζα αδιαφορία των φοβισμένων πολιτών και τη μαύρη προπαγάνδα των εγκεφάλων. Η διαφθορά μας αφορά όλους γιατί καθορίζει τη ζωή όλων μας.

Η διαφθορά είναι δια–θεσμικό φαινόμενο, άρα πρέπει να παρέμβουμε πρωτίστως στην ποιότητα της Δημοκρατίας μας.

Κι αυτό, δηλαδή η πάταξή της, είναι καθήκον ισοδύναμο με το άρθρο 120 §§ 2, 4 του Συντάγματος, δηλαδή «επαφίεται στον πατριωτισμό (εκείνων) των ελλήνων» που είναι ακόμα αφοσιωμένοι στην Πατρίδα και τη Δημοκρατία.